Stropharia’s & Kaalkopjes | Nederlandse Mycologische Vereniging

Veldgids zeereep: Stropharia-familie (Strophariaceae)

(Deconica, Leratiomyces, Psilocybe en Stropharia)

De Stropharia-familie is in de duinen vertegenwoordigd door een aantal geslachten: Stropharia en de kaalkopjes uit de geslachten Psilocybe, Leratiomyces en Deconica, alle gekenmerkt door het bezit van zwart-of paarsbruine, gladde sporen met een dikke wand en een kiempore. In de sleutel zijn ook meegenomen de mestbewonende soorten uit begraasde duinen.

Sleutel tot de soorten die je in de witte en grijze duinen kunt verwachten

1a Hoed en steel kleverig, bedekt met slijm in vochtig weer (indien droog, dan de lippenproef toepassen ➜ 2
1b Hoed droog of kleverig; steel droog ➜ 3
2a Sporen met centrale kiempore

4 .Kleefsteelstropharia, Stropharia semiglobata

2b Sporen met excentrisch kiempore

5. Scheefporige stropharia, Stropharia dorsipora

3a Velum goed ontwikkeld, zichtbaar als een ring of ringvormige zone aan de steel, en vaak ook als vlokjes aan de hoedrand ➜ 4
3b Velum afwezig, of vluchtig, dan slechts zichtbaar als vezeltjes aan de hoedrand en op de steel ➜ 11
4a Hoed en steel met blauwgroene tinten

1. Valse kopergroenzwam, Stropharia caerulea

4b Hoed en steel zonder blauwgroene tint ➜ 5
5a Op mest groeiend; hoed bruin of geelbruin ➜ 6
5b Niet op mest; hoed geel tot okerkleurig ➜ 9
6a Sporen min of meer zeshoekig in vooraanzicht ➜ 7
6b Sporen ellipsvormig, niet hoekig, in vooraanzicht ➜ 8
7a Ring vezelig, meestal laag op de steel; sporen 11-12,5 μm lang

10. Meststropharia, Deconia merdaria

7b Ring vliezig, meestal hoger op de steel; sporen 13-17 μm lang

11. Geringd mestkaalkopje, Deconica moelleri

8a Hoed geelbruin, vaak met olijftint; vruchtlichaam nooit blauw verkleurend bij kneuzing

12. Keutelkaalkopje, Deconica merdicola

8b Hoed donkerbruin; steel, vooral aan de voet, sterk blauwgroen verkleurend bij ouderdom of kneuzing

6. Blauwvoetkaalkopje, Psilocybe fimetaria

9a Hoed droog, iets viltig, hoedhuid niet aftrekbaar; steel droog, soms met een vaak vezelig ringetje; op gras en grasresten

9. Oranjegeel kaalkopje, Leratiomyces laetissimus

9b Hoed kleverig en glad, vaak met aanklevende zandkorreltjes; steel met vliezige ring ➜ 10
10a Vruchtlichamen meestal vrij klein, hoed 20-60 mm breed, meestal in duingrasland, zelden tussen Helm in de zeereep; sporen < 10 μm lang

2. Okergele stropharia, Stropharia coronilla

10b Vruchtlichamen groot, hoed 50-120 mm breed; in de zeereep en embryonale duintjes op het strand, tussen Helm en Biestarwegras; sporen veel langer dan 10 μm

3. Helmstropharia, Stropharia halophila

11a Plaatjes smal aangehecht; hoed kegelvormig tot gewelfd met kleine umbo; steel, soms ook hoed, blauwgroen verkleurend bij ouderdom of kneuzing ➜ 12
11b Plaatjes breed aangehecht tot kort aflopend op de steel; hoed halfbolvormig tot gewelfd; vruchtlichaam nooit blauwgroen verkleurend ➜ 13
12a Hoed meestal puntig-kegelvormig; lamelsnede niet verdikt

7. Puntig kaalkopje, Psilocybe semilanceata

12b Hoed gewelfd, soms met kleine umbo; lamelsnede verdikt, en als een gelatineus draadje aftrekbaar

8. Slijmrandkaalkopje, Psilocybe liniformans

13a Op mest ➜ 14
13b Op de grond of tussen en op mossen, op schrale plekken; of tussen/op Helm ➜ 15
14a Sporen zeshoekig in vooraanzinchtl, 10-14 μm lang

13. Mestkaalkopje, Deconica coprophila

14b Sporen ovaal in vooraanzicht, 14-19 μm lang

14. Grootsporig mestkaalkopje, Deconica subcoprophila

15a Plaatjes bij rijpheid bruin; op dode plantenresten, vooral van grassen en Helm; sporen dunwandig

15. Halmkaalkopje, Deconica inquilina

15b Plaatjes bij rijpheid donkerbruin-zwartbruin; op en tussen mossen, soms ook tussen Helm in het zand; sporen dikwandig ➜ 16
16a Sporen 7,0-9,0 x (4,5-)5,0-6,0 x (4,0-)4,5-6,0 µm; vooral tussen Klauwtjesmos, Duinsterretje en andere mossen in duingraslanden

16. Zandkaalkopje, Deconica montana

16b Sporen 8,5-12 x 6,0-7,5 x 5,5-6,5 µm; in kaal zand vlak bij Helm

17. Duinkaalkopje, Deconica pratensis

Soortbeschrijvingen en afbeeldingen

1. Valse kopergroenzwam, Stropharia caerulea

Foto: Henk Huijser

Synoniem: Stropharia cyanea

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 3: 461; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 54; Eyssartier & Roux, Guide Champignons: 818; Knudsen & Vesterholt, Funga Nordica 1: 53, 848; 2: 967; Dam & Kuyper, Veldgids: 391; Læssøe & Petersen, Fungi Temperate Europe1: 595 (als S. cyanea).

Beschrijving: Hoed 10-75 mm, kegelvormig tot gewelfd, vaak met afgeronde umbo, eerst diep groenblauw, dan verblekend en met gele tinten vooral in het centrum, aan de rand lang groenblauw blijvend, kleverig-slijmig bij vocht, met witte velum vlokjes aan de rand. Plaatjes dicht opeen, aangehecht met aflopend tandje, bleek bruin dan donkerpaars grijs door de rijpe sporen, met een gelijk gekleurde, gladde snede. Steel 35-100 x 3-7 mm, cilindrisch, vaak iets naar de voet versmallend, bleekblauw of blauwgroen, later vaak wittig, wit gestreept boven de ring, daaronder met vlokjes. Ring dun, vezelig, hangend, vaak incompleet en snel verdwijnend. Geur onopvallend. Sporen (7,5-)8,0-9,0(-10) x 4,0-5,5(-6,0) µm, Q = 1,45-2,0, Qav = 1,6-1,8, ellipsvormig tot eivormig, met een hele kleine kiempore (lastig te zien). Lamelsnede geheel bezet met chrysocystiden.

Habitat en verspreiding: In de duinen vooral in de grijze duinen waar organisch materiaal zich heeft opgehoopt. Algemeen langs de hele kust.

De op deze soort lijkende Echte kopergroenzwam heeft een veel beter ontwikkelde, vliezige en gestreepte ring, en een witte en gewimperde lamelsnede. Microscopisch onderscheidt Echte kopergroenzwam zich omdat er naast chrysocystiden ook heel veel leptocystiden zijn (dunwandige cystiden zonder inhoud).

2. Okergele stropharia, Stropharia coronilla

Foto: Henk Huijser

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 2: 137; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 59-60; Eyssartier & Roux, Guide Champignons: 818; Knudsen & Vesterholt, Funga Nordica 1: 854; 2: 969; Dam & Kuyper, Veldgids: 390; Læssøe & Petersen, Fungi Temperate Europe1: 590.

Beschrijving: Hoed 20-60 mm, gewelfd dan vlak, met ingebogen rand, geel tot oker soms bleker aan de rand, vettig tot kleverig bij vocht, glad, bij droogte ingedrukt vezelig, met vrijwel geen velumresten aan de rand. Plaatjes matig dicht opeen, breed aangehecht tot iets aflopend op de steel, bleek bruin dan donkergrijs tot zwartbruin door de rijpe sporen, met een gelijk gekleurde of witte, gewimperde of gekartelde snede. Steel 10-35 x 5-10 mm, cilindrisch, soms iets naar de voet versmald, wit met gele tinten in het onderste deel, glad. Ring aanwezig in bovenste deel van de steel, vliezig, afstaand, wit, vezelig, met een gegroefde bovenkant. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 7,5-9,0(-9,5) x (4,5-)5,0-5,5(-6,0) µm, Q = 1,4-1,8, Qav = 1,5-1,7, ellipsvormig tot iets boonvormig met kleine kiempore. Lamelsnede met alleen leptocystiden, geen chrysocystiden.

Habitat en verspreiding: In de duinen vooral in duingraslanden, soms ook in het zand tussen de Helm in de zeereep. Algemeen.

Een gemakkelijk te herkennen soort, maar grote exemplaren die in de zeereep tussen de Helm groeien moeten worden gecontroleerd, vanwege het risico van verwisseling met Helmstropharia.

3. Helmstropharia, Stropharia halophila

Foto: Machiel Noordeloos

Beschrijving: Hoed 50-120 mm, convex dan vlak, met ingeslagen rand, geel, verblekend tot bijna wit, glad en kleverig bij vocht, opbrekend in schubjes bij uitdroging, met verspreid wat wittige velumresten aan de rand. Plaatjes aangehecht tot iets aflopend, matig dicht opeen, donkergrijs dan violetzwart door de rijpe sporen, met een gelijk gekleurde of iets blekere, onregelmatige snede. Steel 35-60 x 10-25 mm, cilindrisch of aan de voet verbreed, wit aan top en vezelig gestreept, onder de ring, glad. Voet met dikke myceliumstrengen in de grond bevestigd. Ring goed ontwikkeld, hangend, met gegroefde bovenkant. Sporen 9,5-15,5 x 6,0-7,5 µm, Q = ( 1,4-) 1,5-2,5, Qav = 1,85, ellipsoid tot amandelvormig, met kleine, vaak onduidelijke kiempore. Lamelsnede steriel met uitsluitend leptocystiden.

Habitat en verspreiding: Tussen de Helm in de zeereep en tussen Helm of Biestarwegras in embryonale duintjes op het strand, vooral waar organisch materiaal zich op heeft gehoopt. Zeldzaam, maar wijdverspreid langs de hele kust.

Verwisseling is mogelijk met groot uitgevallen Okergele stropharia’s wanneer die ook in de zeereep voorkomen. Het makkelijkst is dan om even de sporenmaten te controleren, aangezien die van de Okergele veel kleiner zijn.

4. Kleefsteelstropharia, Stropharia semiglobata

Foto: Rob Chrispijn

Synoniem: Protostropharia semiglobata

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 2: 184; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 62; Eyssartier & Roux, Guide Champignons: 814, 820; Dam & Kuyper, Veldgids: 393; Læssøe & Petersen, Fungi Temperate Europe 1: 587 (als Protostropharia semiglobata).

Beschrijving: Hoed 5-30 mm, halfbolvormig tot gewelfd, met ingebogen rand, geel tot oker, glad, kleverig bij vocht. Plaatjes breed aangehecht tot iets aflopend op de steel, wittig dan zwartbruin door de rijpe sporen, met een wit gewimperde snede. Steel 20-120 x 0,5-7(-10) mm, cilindrisch of met iets verbrede voet, bleekgeel aan de top, naar de voet donkerder geel, met een klein, vliezig of slijmig ringetje in de bovenste helft, fijn bepoederd en droog boven de ring, daaronder sterk slijmig, vooral bij vocht. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 15-21 x 8,5-12 μm, Q = 1,7-2,1, Qav = 1,9, eivormig-ellipsoid, met dikke bruine wand en relatief grote, centraal geplaatste kiempore aan de top. Lamelsnede steriel met leptocystiden. Pleurocystiden schaars, alleen als leptocystiden

Habitat en verspreiding: Op allerlei soorten mest in begraasde graslanden in de duinen. Zeer algemeen.

Voor verschillen met Scheefporige stropharia zie hieronder.

5. Scheefporige stropharia, Stropharia dorsipora

Foto: Machiel Noordeloos

Synoniem: Protostropharia dorsipora

Beschrijving: Hoed 10-30 mm, meestal halfbolvormig tot gewelfd, uitspreidend tot afgeplat-gewelfd, iets hygrofaan, niet aan de rand gestreept, strogeel tot okerkleurig, soms met olijf tint, bleker naar de rand, glad, sterk kleverig bij vochtig weer. Plaatjes tamelijk wijd uiteen, breed aangehecht, soms iets uitgebocht of met een tandje aflopend op de steel, bleek groenig-wittig dan vuil purper grijs met wit-gewimperde snede. Steel 20-100 x 1-3 mm, cilindrisch, soms duidelijk aan de voet opgezwollen, bleekgeel aan de top, donkerder geel tot geelolijf of geelbruin naar de voet met een klein vliezig-kleverig ringetje, boven de ring droog, gegroefd en bepoederd, onder de ring vlokkig op kleverige ondergrond. Geur en smaak nihil. Sporen (1 1,5-)13-2 1,5 x 7,0-10(-10,5) μm, Q = ( 1,5-) 1,7-2,4, Qav. = 1,7-2,0, ellipsoid in zijaanzicht met betrekkelijk kleine, excentrisch geplaatste kiempore, dikwandig, geelbruin in water. Lamelsnede steriel met uitsluitend leptocystiden. Chrysocystiden aanwezig op de zijden van de lamel als pleurocystiden.

Habitat en verspreiding: Op mest van paarden, konijnen in begraasde delen van de grijze duinen.

Uiterlijk zijn er nauwelijks verschillen met Kleefsteelstropharia, je moet dus echt naar de sporen kijken om deze soort te kunnen vaststellen. Daarom zijn de verspreidingsgegevens nog heel incompleet.

6. Blauwvoetkaalkopje, Psilocybe fimetaria

Foto: Ruben Walleyn

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 2: 180-181; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 46-47; Eyssartier & Roux, Guide Champignons: 822; Knudsen & Vesterholt, Funga Nordica 1: 846, 848; 2: 963.

Beschrijving: Hoed 15-35 mm, klokvormig tot gewelfd, vaak met een puntige umbo, niet doorschijnend gestreept, donker roodbruin, weinig lichter naar de rand, hygrofaan, verblekend bij uitdroging, kleverig met een aftrekbare, gelatineuze hoedhuid, aan rand vaak met witte, vezelige velumresten. Plaatjes matig dicht opeen, uitgebocht aangehecht, donker roodbruin met een olijf tint, met gewimperde, witte snede. Steel 60-90 x 2-4 mm, cilindrisch, vaak iets aan de voet verbreed, wit, geel verkleurend, in het onderste deel blauw tot blauwgroen verkleurend bij ouderdom of aanraking. Geur melig, vooral bij kneuzing. Sporen 12,5-15(-15,5) x 7,0-8,0 x 7,5-8,5 µm, Q = 1,7-2,0, Qav = 1,8, ellipsoid in zijaanzicht, eivormig in vooraanzicht, dikwandig, bruin, met brede kiempore. Lamelsnede steriel met slank flesvormige cheilocystiden, met een relatief lange, smalle nek, vaak gevorkt.

Habitat en verspreiding: Op mest, bij voorkeur van paarden, in begraasde duingraslanden.

Slijmrandkaalkopje, dat in dezelfde habitat voorkomt, verschilt door de dikke, gelatineuze lamelsnede, de niet melige, maar aromatische geur, en het ontbreken van velumresten aan de hoedrand.

7. Puntig kaalkopje, Psilocybe semilanceata

Foto: Marian Jagers

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 2: 136; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 45-46; Eyssartier & Roux, Guide Champignons: 824; Knudsen & Vesterholt, Funga Nordica 1: 847-848; 2: 894; Dam & Kuyper, Veldgids: 353; Læssøe & Petersen, Fungi Temperate Europe1: 552.

Beschrijving: Hoed 5-35 mm, kegelvormig-klokvormig, pas in een laat stadium uitspreidend, zelden gewelfd tot vlak, hygrofaan, doorschijnend gestreept aan de uiterste rand, zelden tot halverwege de hoed, oker tot bleek bruin met donkerder centrum, verblekend bij uitdroging. Plaatjes matig dicht opeen, smal aangehecht tot bijna vrij, bleek bruin snel donker grijsbruin of purperbruin door de rijpe sporen, met een iets blekere tot witte, gewimperde snede. Steel 45-140 x 1-3,5 mm, cilindrisch, vaak bochtig, soms met een knolletje aan de voet, geelbruin, bepoederd aan de top, naar onderen toe vezelig gestreept, vooral in het onderste deel van de steel blauw verkleurend bij kneuzing. Geur en smaak melig, soms met een aromatische component. Sporen 10,5-15 x 6,5-8,5 µm, Q = 1,5-2,0, Qav = 1,7-1,8, langwerpig in zijaanzicht, ovaal in vooraanzicht, met een middel dikke, relatief bleke wand en met kleine kiempore. Lamelsnede steriel met slank flesvormige cheilocystiden, met een relatief lange, smalle nek, meestal niet gevorkt.

Habitat en verspreiding: In schrale duingraslanden, lokaal algemeen.

8. Slijmrandkaalkopje, Psilocybe liniformans

Foto: Aldert Gutter

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 2: 181; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 46-47; Eyssartier & Roux, Guide Champignons: 822; Knudsen & Vesterholt, Funga Nordica 1: 846; 2: 962; Læssøe & Petersen, Fungi Temperate Europe1: 553.

Beschrijving: Hoed 10-25 mm, halfbolvormig tot gewelfd ten slotte afgeplat, niet doorschijnend gestreept, donker roodbruin of grijzig bruin, vaak met iets olijftint, weinig lichter naar de rand, hygrofaan, verblekend bij uitdroging naar okerbruin, kleverig met een aftrekbare, gelatineuze hoedhuid, aan rand zonder velumresten. Plaatjes wijd opeen, uitgebocht aangehecht, kleikleurig dan purperbruin of bijna zwart, met een bleke, verdikte, gelatineuze lamelsnede, die je met een naald kunt oplichten. Steel 14-30 x 1-2 mm, cilindrisch, vaak iets aan de voet verbreed, wit tot bleek bruin, in het onderste deel blauwgroen verkleurend bij ouderdom of aanraking. Geur sterk, aromatisch, niet melig, vooral bij kneuzing. Sporen (12-)13-14,5(-16,5) x 7,5-10,0 µm, Q = 1,7-2,1, Qav = 1,9-2,0, ovaal in zijaanzicht, eivormig in vooraanzicht, dikwandig, bruin, met brede kiempore. Lamelsnede steriel met slank flesvormige cheilocystiden, met een relatief lange, smalle nek, vaak gevorkt.

Habitat en verspreiding: Op mest, bij voorkeur van paarden, in begraasde duingraslanden.

9. Oranjegeel kaalkopje, Leratiomyces laetissimus

Foto: Henk Huiser

Literatuur: Ecologische Atlas Drenthe 2: 127-128; Bas & al., Flora agaricina neerlandica 4: 50.

Beschrijving: Hoed 10-30 mm, kegelvormig tot halfbolvormig, dan uitspreidend, met ingerolde rand, hygrofaan, niet doorschijnend gestreept, levendig geeloranje, iets bleker aan de rand, droog, iets viltig zonder aftrekbare hoedhuid. Plaatjes tamelijk dicht opeen, eerst gelig dan donker zwartbruin van de rijpe sporen, met een wit gewimperde snede. Steel 30-60 x 205 mm, cilindrisch, soms iets verbreed aan de voet, geel, vaak iets bleker dan de hoed, met vezelige velumresten bedekt, soms met een vaag ringetje. Geur en smaak niet opvallend. Sporen 10-14 x 7,0-9,0 x 6,0-8,0 μm, iets afgeplat, Q = 1,2-1,8, Qav = 1,4-1,6, eivormig, zelden iets zeshoekig in vooraanzicht, Q = 1,3-2,0, Qav = 1,6-1,7, ellipsoid tot langwerpig in zijaanzicht, bleek bruin met matig verdikte wand en duidelijk apicale kiempore. Lamelsnede steriel met flesvormige cheilocystiden.

Habitat en verspreiding: Tussen gras en grasresten zowel in de zeereep als in de grijs duinen. Wijdverspreid langs de hele Nederlandse kust.

Dit opvallend gele zwammetje kan eigenlijk niet met andere soorten verwisseld worden.